1、定义
矢量场
A
\pmb A
A 沿闭合回路
L
L
L 的线积分称为环量,用
Γ
A
\Gamma_A
ΓA 表示环量,则有
Γ
A
=
∮
L
A
⋅
d
l
(1)
\Gamma_A=\oint_L \pmb{A\cdot}d\pmb{l}\tag{1}
ΓA=∮LA⋅dl(1)
令
Δ
S
\Delta S
ΔS 为闭合曲线
L
L
L 包围的面积,
e
n
\pmb{e_n}
en 为
Δ
S
\Delta S
ΔS 的右旋单位法线矢量。设想回路
L
L
L 逐渐缩小,最后缩到空间某点
P
P
P。当
Δ
S
→
0
\Delta S\rightarrow0
ΔS→0 时,
Γ
A
\Gamma_A
ΓA 也趋于0。若两者之比有一极限,则这极限值为矢量场
A
\pmb A
A 的旋度(它是个矢量)在
e
n
\pmb e_n
en 上的投影。
A
\pmb A
A 的旋度记作
c
u
r
l
\rm curl
curl
A
\pmb A
A 或
r
o
t
\rm rot
rot
A
\pmb A
A,或
▽
×
A
\pmb \triangledown\times A
▽×A。上述定义可写作
(
▽
×
A
)
n
=
lim
Δ
→
0
Γ
A
Δ
S
=
lim
Δ
→
0
∮
L
A
⋅
d
l
Δ
S
(2)
(\triangledown\times\pmb A)_n=\lim_{\Delta\rightarrow 0}\frac{\Gamma_A}{\Delta S}=\lim_{\Delta\rightarrow 0}\frac{\oint_L \pmb A\cdot d\pmb l}{\Delta S}\tag{2}
(▽×A)n=Δ→0limΔSΓA=Δ→0limΔS∮LA⋅dl(2)
矢量场的旋度也是个矢量场。
2、旋度的坐标表达式
下面我们来研究旋度的直角坐标表达式。先看旋度的
x
x
x 分量。如上图(a),取一个与
x
x
x 轴垂直的矩形回路
L
x
L_x
Lx,它的边分别与
y
,
z
y,z
y,z 轴平行,边长为 $\Delta $ 和
Δ
z
\Delta z
Δz,取回路
L
x
L_x
Lx 的环绕方向,使它的右旋法线
e
n
\pmb e_n
en 指向
+
x
+x
+x 方向。设回路的中心
P
P
P 点的坐标为
(
x
,
y
,
z
)
(x,y,z)
(x,y,z),则在
1
,
2
,
3
,
4
1,2,3,4
1,2,3,4 四边上的矢量场
A
\pmb A
A 沿回路元的平行分量是
A
z
(
x
,
y
+
Δ
y
/
2
,
z
)
,
−
A
y
(
x
,
y
,
z
+
Δ
z
/
2
)
,
−
A
z
(
x
,
y
−
Δ
y
/
2
,
z
)
,
A
y
(
x
,
y
,
z
−
Δ
z
/
2
)
A_z(x,y+\Delta y /2,z),-A_y(x,y,z+\Delta z/2),-A_z(x,y-\Delta y/2,z),A_y(x,y,z-\Delta z/2)
Az(x,y+Δy/2,z),−Ay(x,y,z+Δz/2),−Az(x,y−Δy/2,z),Ay(x,y,z−Δz/2)。
所以
∮
L
x
A
⋅
d
l
=
A
z
(
x
,
y
+
Δ
y
/
2
,
z
)
Δ
z
−
A
z
(
x
,
y
,
−
Δ
y
/
2
)
Δ
z
−
A
y
(
x
,
y
,
z
+
Δ
z
/
2
)
Δ
y
+
A
y
(
x
,
y
,
z
−
Δ
z
/
2
)
Δ
y
(3)
\begin{aligned} \oint_{L_x}\pmb A\pmb \cdot d \pmb l&=A_z(x,y+\Delta y/2,z)\Delta z\\ &-A_z(x,y,-\Delta y/2)\Delta z\\ &-A_y(x,y,z+\Delta z/2)\Delta y\\ &+A_y(x,y,z-\Delta z/2)\Delta y\tag{3} \end{aligned}
∮LxA⋅dl=Az(x,y+Δy/2,z)Δz−Az(x,y,−Δy/2)Δz−Ay(x,y,z+Δz/2)Δy+Ay(x,y,z−Δz/2)Δy(3)
围绕
P
P
P 点将
A
y
,
A
z
A_y,A_z
Ay,Az 按泰勒级数展开:
A
y
(
x
,
y
,
z
±
Δ
z
/
2
)
=
A
y
(
x
,
y
,
z
)
±
∂
A
y
∂
z
Δ
z
2
+
高次项
A
z
(
x
,
y
±
Δ
y
/
2
,
z
)
=
A
z
(
x
,
y
,
z
)
±
∂
A
z
∂
y
Δ
y
2
+
高次项
(4)
A_y(x,y,z\pm\Delta z/2)=A_y(x,y,z)\pm\frac{\partial A_y}{\partial z}\frac{\Delta z}{2}+高次项\\ \quad\\ A_z(x,y\pm\Delta y/2,z)=A_z(x,y,z)\pm\frac{\partial A_z}{\partial y}\frac{\Delta y}{2}+高次项\tag{4}
Ay(x,y,z±Δz/2)=Ay(x,y,z)±∂z∂Ay2Δz+高次项Az(x,y±Δy/2,z)=Az(x,y,z)±∂y∂Az2Δy+高次项(4)
带入前式,得
∮
L
x
A
⋅
d
l
=
(
∂
A
z
∂
y
−
∂
A
y
∂
z
)
Δ
y
Δ
z
+
高次项
(5)
\oint_{L_x}\pmb A\pmb \cdot d \pmb l=\big(\frac{\partial A_z}{\partial y}-\frac{\partial A_y}{\partial z}\big)\Delta y\Delta z+ 高次项\tag{5}
∮LxA⋅dl=(∂y∂Az−∂z∂Ay)ΔyΔz+高次项(5)
因为回路
L
x
L_x
Lx 包围的矩形面积为
Δ
S
=
Δ
y
Δ
z
\Delta S=\Delta y\Delta z
ΔS=ΔyΔz,按照旋度的定义式(2),得
(
▽
×
A
)
x
≡
lim
Δ
S
→
0
∮
L
x
A
⋅
d
l
Δ
S
=
lim
Δ
y
→
0
,
Δ
z
→
0
(
∂
A
z
∂
y
−
∂
A
y
∂
z
)
Δ
y
Δ
z
+
高次项
Δ
y
Δ
z
=
∂
A
z
∂
y
−
∂
A
y
∂
z
(6)
\begin{aligned} (\triangledown\times\pmb A)_x&\equiv\lim_{\Delta S\rightarrow 0}\frac{\oint_{L_x}\pmb A \pmb\cdot d\pmb l}{\Delta S}\\ &=\lim_{\Delta y\rightarrow 0,\Delta_z\rightarrow 0}\frac{\big(\frac{\partial A_z}{\partial y}-\frac{\partial A_y}{\partial z}\big)\Delta y\Delta z + 高次项}{\Delta y\Delta z}\\ &=\frac{\partial A_z}{\partial y}-\frac{\partial A_y}{\partial z} \end{aligned}\tag{6}
(▽×A)x≡ΔS→0limΔS∮LxA⋅dl=Δy→0,Δz→0limΔyΔz(∂y∂Az−∂z∂Ay)ΔyΔz+高次项=∂y∂Az−∂z∂Ay(6)
同理可以得到旋度的
y
,
z
y,z
y,z 两个分量。现将全部分量的直角坐标表示罗列如下:
{
(
▽
×
A
)
x
=
∂
A
z
∂
y
−
∂
A
y
∂
z
,
(
▽
×
A
)
y
=
∂
A
x
∂
z
−
∂
A
z
∂
x
,
(
▽
×
A
)
z
=
∂
A
y
∂
x
−
∂
A
x
∂
y
,
(7)
\begin{cases} (\triangledown\times\pmb A)_x=\frac{\partial A_z}{\partial y}-\frac{\partial A_y}{\partial z},\\ \quad\\ (\triangledown\times\pmb A)_y=\frac{\partial A_x}{\partial z}-\frac{\partial A_z}{\partial x},\\ \quad\\ (\triangledown\times\pmb A)_z=\frac{\partial A_y}{\partial x}-\frac{\partial A_x}{\partial y},\\ \end{cases}\tag{7}
⎩
⎨
⎧(▽×A)x=∂y∂Az−∂z∂Ay,(▽×A)y=∂z∂Ax−∂x∂Az,(▽×A)z=∂x∂Ay−∂y∂Ax,(7)
旋度矢量的直角坐标表达式为
▽
×
A
=
(
∂
A
z
∂
y
−
∂
A
y
∂
z
)
i
+
(
∂
A
x
∂
z
−
∂
A
z
∂
x
)
j
+
(
∂
A
y
∂
x
−
∂
A
x
∂
y
)
k
=
∣
i
j
k
∂
∂
x
∂
∂
y
∂
∂
z
A
x
A
y
A
z
∣
(8)
\begin{aligned} \triangledown\times\pmb A&=\big(\frac{\partial A_z}{\partial y}-\frac{\partial A_y}{\partial z}\big)\pmb i+\big(\frac{\partial A_x}{\partial z}-\frac{\partial A_z}{\partial x}\big)\pmb j+\big(\frac{\partial A_y}{\partial x}-\frac{\partial A_x}{\partial y}\big)\pmb k\\ &=\begin{vmatrix}\pmb i &\pmb j &\pmb k \\ \quad\\ \frac{\partial}{\partial x} &\frac{\partial}{\partial y} &\frac{\partial}{\partial z}\\ \quad\\ A_x &A_y &A_z\end{vmatrix} \end{aligned}\tag{8}
▽×A=(∂y∂Az−∂z∂Ay)i+(∂z∂Ax−∂x∂Az)j+(∂x∂Ay−∂y∂Ax)k=
i∂x∂Axj∂y∂Ayk∂z∂Az
(8)
下面不加推导地给出旋度在其他常用坐标中的表达式,必备参考。
柱坐标
▽
×
A
=
(
1
ρ
∂
A
z
∂
φ
−
∂
A
φ
∂
z
)
e
ρ
+
(
∂
A
ρ
∂
z
−
∂
A
z
∂
ρ
)
e
φ
+
1
ρ
(
∂
(
ρ
A
φ
)
∂
ρ
−
∂
A
ρ
∂
φ
)
e
z
(9)
\triangledown\times\pmb A=\big(\frac{1}{\rho}\frac{\partial A_z}{\partial \varphi}-\frac{\partial A_\varphi}{\partial z}\big)\pmb e_\rho +\big(\frac{\partial A_\rho}{\partial z}-\frac{\partial A_z}{\partial \rho}\big)\pmb e_\varphi +\frac{1}{\rho}\big(\frac{\partial (\rho A_\varphi)}{\partial \rho}-\frac{\partial A_\rho}{\partial \varphi}\big)\pmb e_z\tag{9}
▽×A=(ρ1∂φ∂Az−∂z∂Aφ)eρ+(∂z∂Aρ−∂ρ∂Az)eφ+ρ1(∂ρ∂(ρAφ)−∂φ∂Aρ)ez(9)
球坐标
▽
×
A
=
[
1
r
sin
θ
(
∂
∂
θ
(
sin
θ
A
φ
)
−
∂
A
θ
∂
φ
)
]
e
r
+
[
1
r
sin
θ
∂
A
r
∂
φ
−
1
r
(
∂
∂
r
(
r
A
φ
)
)
]
e
θ
+
[
1
r
∂
(
r
A
θ
)
∂
r
−
1
r
∂
A
r
∂
θ
]
e
φ
(10)
\triangledown\times\pmb A =\big[\frac{1}{r\sin\theta}\big(\frac{\partial}{\partial\theta}(\sin\theta A_\varphi)-\frac{\partial A_\theta}{\partial \varphi}\big)\big]\pmb e_r +\big[\frac{1}{r\sin\theta}\frac{\partial A_r}{\partial \varphi}-\frac{1}{r}\big(\frac{\partial}{\partial r}(rA_\varphi)\big)\big]\pmb e_\theta +\big[\frac{1}{r}\frac{\partial(rA_\theta)}{\partial r}-\frac{1}{r}\frac{\partial A_r}{\partial \theta}\big]\pmb e_\varphi\tag{10}
▽×A=[rsinθ1(∂θ∂(sinθAφ)−∂φ∂Aθ)]er+[rsinθ1∂φ∂Ar−r1(∂r∂(rAφ))]eθ+[r1∂r∂(rAθ)−r1∂θ∂Ar]eφ(10)
3、斯托克斯定理
在矢量场
A
(
x
,
y
,
z
)
\pmb {A}(x,y,z)
A(x,y,z) 中取任意闭合回路
L
L
L,现用一条曲线搭在回路
L
L
L 上的
M
,
N
M,N
M,N 两点之间。
M
M
M 和
N
N
N 把
L
L
L 分为
L
1
′
L_1^\prime
L1′ 和
L
2
′
L_2^\prime
L2′ 两部分,如上图(a)。
L
1
′
L_1^\prime
L1′ 和
M
N
MN
MN 组成新的闭合回路
L
1
L_1
L1,
L
2
′
L_2^\prime
L2′ 和
M
N
MN
MN 组成新的闭合回路
L
2
L_2
L2,
L
1
L_1
L1 和
L
2
L_2
L2 的环绕方向一致,沿
L
1
L_1
L1 和
L
2
L_2
L2 的环量分别是
Γ
1
≡
∮
L
1
A
⋅
d
l
=
∫
L
1
′
A
⋅
d
l
+
∫
M
N
A
⋅
d
l
,
Γ
2
≡
∮
L
2
A
⋅
d
l
=
∫
L
2
′
A
⋅
d
l
+
∫
N
M
A
⋅
d
l
.
(11)
\Gamma_1\equiv\oint_{L_1}\pmb{A\cdot}d\pmb l=\int_{L_1^\prime}\pmb{A\cdot}d\pmb l+\int_M^N\pmb{A\cdot}d\pmb l,\\ \quad\\ \Gamma_2\equiv\oint_{L_2}\pmb{A\cdot}d\pmb l=\int_{L_2^\prime}\pmb{A\cdot}d\pmb l+\int_N^M\pmb{A\cdot}d\pmb l.\tag{11}
Γ1≡∮L1A⋅dl=∫L1′A⋅dl+∫MNA⋅dl,Γ2≡∮L2A⋅dl=∫L2′A⋅dl+∫NMA⋅dl.(11)
故
Γ
1
+
Γ
2
=
∫
L
1
′
A
⋅
d
l
+
∫
L
2
′
A
⋅
d
l
=
∮
L
A
⋅
d
l
≡
Γ
(12)
\Gamma_1+\Gamma_2=\int_{L_1^\prime}\pmb{A\cdot}d\pmb l+\int_{L_2^\prime}\pmb{A\cdot}d\pmb l=\oint_L\pmb{A\cdot}d\pmb l\equiv\Gamma\tag{12}
Γ1+Γ2=∫L1′A⋅dl+∫L2′A⋅dl=∮LA⋅dl≡Γ(12)
即矢量场在闭合回路
L
L
L 上的环量等于分割出来的两个闭合回路
L
1
L_1
L1 和
L
2
L_2
L2 上的环量之和。如图(b),用许多曲线,像织成的网子一样绷在回路
L
L
L 的“框架”上,则每个网眼是一个闭合回路
L
i
L_i
Li,令它们的环绕方向都一致,用
Γ
i
\Gamma_i
Γi 代表
L
i
L_i
Li 上的环量,则有
Γ
=
∑
i
=
1
n
Γ
i
(13)
\Gamma=\sum_{i=1}^n \Gamma_i\tag{13}
Γ=i=1∑nΓi(13)
这就是说,
L
L
L 上的环量是由各局部的环量累积起来的。
如果把上述分割过程无限继续下去,使每个小回路的面积
Δ
S
i
\Delta S_i
ΔSi 都区域0,则按照旋度的定义,
Γ
i
≡
∮
L
A
⋅
d
l
=
(
▽
×
A
)
n
i
Δ
S
i
=
(
▽
×
A
)
⋅
Δ
S
i
(14)
\Gamma_i\equiv\oint_L\pmb{A\cdot}d\pmb l=(\triangledown\times\pmb A)_{ni}\Delta S_i=(\triangledown\times\pmb A)\pmb{\cdot}\Delta S_i\tag{14}
Γi≡∮LA⋅dl=(▽×A)niΔSi=(▽×A)⋅ΔSi(14)
这里
(
▽
×
A
)
n
i
(\triangledown\times\pmb A)_{ni}
(▽×A)ni代表旋度
(
▽
×
A
)
(\triangledown\times\pmb A)
(▽×A)在
Δ
S
i
\Delta S_i
ΔSi 的右旋单位法线矢量
e
n
i
\pmb e_{ni}
eni 上的投影,
Δ
S
i
=
e
n
i
Δ
S
i
\Delta \pmb{S_i}=\pmb {e_{ni}}\Delta S_i
ΔSi=eniΔSi 是矢量面元,带入式(13),得
Γ
≡
∮
L
A
⋅
d
l
=
∑
i
=
1
n
(
▽
×
A
)
⋅
Δ
S
i
(15)
\Gamma\equiv\oint_L\pmb{A\cdot}d\pmb l=\sum_{i=1}^n (\triangledown\times\pmb A)\pmb{\cdot}\Delta \pmb S_i\tag{15}
Γ≡∮LA⋅dl=i=1∑n(▽×A)⋅ΔSi(15)
取极限后,右端变为面积分:
∮
L
A
⋅
d
l
=
∬
S
(
▽
×
A
)
⋅
d
S
(16)
\oint_L\pmb{A\cdot}d\pmb l=\iint_S(\triangledown\times\pmb A)\pmb{\cdot} d\pmb S\tag{16}
∮LA⋅dl=∬S(▽×A)⋅dS(16)
式(16)表明:矢量场在任何闭合回路
L
L
L 上的环量等于以它为边界的曲面
S
S
S 上的旋度的积分。这就是斯托克斯定理。
4、备注
我们已经多次使用了符号 “
▽
\triangledown
▽”,单一直是将它和一个场函数
Φ
\Phi
Φ 或
A
\pmb A
A 连起来写,而未说明它单独代表什么。其实
▽
\triangledown
▽ 是一个矢量性质的算符,叫做劈型算符或那勃勒算符,也称矢量微分算子,它的直角坐标表达式为
▽
=
i
∂
∂
x
+
j
∂
∂
y
+
k
∂
∂
z
\triangledown =\pmb{i}\frac{\partial}{\partial x} +\pmb{j}\frac{\partial}{\partial y} +\pmb{k}\frac{\partial}{\partial z}
▽=i∂x∂+j∂y∂+k∂z∂
我们可以把
▽
\triangledown
▽ 形式地“乘”在一个标量场
Φ
\Phi
Φ 上,称为它的梯度
▽
Φ
\triangledown\Phi
▽Φ,也可以把它形式地“点乘”或“叉乘”在一个矢量场
A
\pmb A
A 上,成为它的散度
▽
⋅
A
\triangledown\pmb{\cdot A}
▽⋅A 或旋度
▽
×
A
\triangledown\times\pmb A
▽×A,这样做的结果,我们得到的正是前面的式子。